Τράπεζα Θεμάτων Βιολογίας: Η παπαγαλία πέθανε… Ζήτω η αποστήθιση!

Κι όλα αυτά σε ένα μάθημα με εκτεταμένη εξεταστέα ύλη από ένα ακατάλληλο βιβλίο, που όλοι γνωρίζουν ότι είχε γραφτεί με προορισμό τους μαθητές θετικής κατεύθυνσης Β΄ λυκείου και ξαφνικά βρέθηκε στην Α΄ λυκείου.

Παρόλα αυτά οι οδηγίες για τη διδασκαλία του μαθήματος ήταν προς τη σωστή κατεύθυνση:”

Γενική οδηγία: Σε ότι αφορά τη διδασκαλία, προτείνεται γενικά, να μη δίνεται έμφαση στις λεπτομέρειες της δομής ή/και της λειτουργίας των επιμέρους οργάνων και συστημάτων. Αντίθετα, κρίνεται σκόπιμο να δίνεται έμφαση στην ανάδειξη της σχέσης δομής και λειτουργίας, στο ρόλο των λειτουργιών στο πλαίσιο της γενικότερης λειτουργίας του οργανισμού ως συνόλου και στην επίδραση διαφόρων παραγόντων ‐ ιδιαιτέρως αυτών που έχουν σχέση με τον τρόπο ζωής του ατόμου ‐ στη διατήρηση της υγείας”.

Ενδεικτικά λοιπόν-και ΜΟΝΟ από τα πρώτα 20 θέματα- αναφέρουμε:

Θέμα 866 

ΒΙΙ α) Πως καταφέρνουν οι ιοί να προσβάλουν το έμβρυο; Ποιες μπορεί να είναι οι συνέπειες στην υγεία του εμβρύου αν η έγκυος μολυνθεί από τον ιό της ερυθράς; Σε ποιό στάδιο της εγκυμοσύνης ένα τέτοιο ενδεχόμενο είναι πιθανότερο; (6μ)

γ) Κατά το παρελθόν η χρήση ενός ήπιου ηρεμιστικού από εγκύους, προκάλεσε σοβαρά προβλήματα στο παιδί που γεννήθηκε. Ποιο ήταν το ηρεμιστικό αυτό; Ποια τα προβλήματα που δημιούργησε; (4μ)

·  Για το ερώτημα α) έχει ενδιαφέρον με ποιον τρόπο έχει “κατασκευαστεί” το ερώτημα. Στο βιβλίο υπάρχει η παρακάτω παράγραφος στη σελίδα 220  “Οι ιοί μπορούν να διαπεράσουν τον πλακούντα και να προσβάλουν το έμβρυο. Αν, για παράδειγμα, η έγκυος προσβληθεί από τον ιό της ερυθράς, ιδιαίτερα κατά τους πρώτους μήνες της κύησης, προκαλούνται σοβαρές βλάβες στα σχηματιζόμενα όργανα του εμβρύου. Έτσι, μπορεί το βρέφος όταν γεννηθεί, να έχει κώφωση, καταρράκτη κ.ά.”Εδώ φαίνεται καθαρά η λογική της αποστήθισης όπου ολόκληρες παράγραφοι του βιβλίου που ο μαθητής μπορεί να περάσει πιο χαλαρά, ξεκοκκαλίζονται στη κυριολεξία φράση- φράση ώστε να στοιχειοθετηθεί ολόκληρη ερώτηση. Τέλος στα παιδιά κάνουμε πάντα κουβέντα για τα “παιδιά της θαλιδομίδης” και πολλά φέρνουν και πληροφορίες γι αυτό. Όμως, αντί να επιμείνουμε στο να θυμούνται τα φάρμακα και τα εντομοκτόνα γενικά, απαιτούμε να θυμούνται τον όρο θαλιδομίδη και ότι ήταν «ήπιο ηρεμιστικό», πληροφορίες που την επόμενη θα έχουν ξεχάσει….

Δ) Αν συγκρίνετε τον σκελετό ενός χερσαίου σπονδυλωτού (όπως είναι ο άνθρωπος) με τον σκελετό ενός υδρόβιου σπονδυλωτού, όπως ένα ψάρι, θα παρατηρήσετε ότι ο σκελετός του χερσαίου σπονδυλωτού έχει πιο χονδρά οστά από το σκελετό του υδρόβιου.

I. Να αναφέρετε τις λειτουργίες του σκελετού του ανθρώπου.

II. Λαμβάνοντας υπόψη τις λειτουργίες που φέρει σε πέρας ο σκελετός μας, και το ότι η άνωση στο περιβάλλον στο οποίο ζούμε (ξηρά) είναι μικρότερη από αυτήν που υπάρχει στη θάλασσα, να προτείνετε μια εξήγηση για το ότι, κατά την εξέλιξη μας, αποκτήσαμε σκελετό με περισσότερο χονδρά οστά, από τον σκελετό των υδρόβιων σπονδυλωτών. (12+13μ)

·  Αυτό θα μπορούσε να είναι θέμα που διαπραγματεύεται φοιτητής 2ου έτους σε μάθημα συγκριτικής ζωολογίας αλλά: Πρώτον ο μαθητής αγνοεί τον όρο σπονδυλωτό που άκουσε κάποια στιγμή στη Α΄ γυμνασίου και δεύτερον ο εισηγητής του θέματος προφανώς εννοεί τους χονδριχθύες και πιθανά τους οστεϊχθύες-λανθασμένα, διότι  με τον όρο υδρόβιο σπονδυλωτό μπορεί να εννοούμε και τη φάλαινα που είναι σπονδυλωτό και υδρόβιο ή και τα δελφίνια. Τα θηλαστικά αυτά έχουν σκελετό με χονδρά οστά που μοιάζουν με του ανθρώπου. Γιατί με τον όρο υδρόβιο σπονδυλωτό να σκεφτεί κάποιος μόνο τα ψάρια; Τέλος τα πτηνά που είναι χερσαία σπονδυλωτά έχουν αεροφόρες κοιλότητες στα οστά τους που τα κάνει ελαφριά για την πτήση. Άρα το θέμα είναι παντελώς άστοχο όταν απευθύνεται σε μαθητές της Α λυκείου.

Θέμα 1414

ΒΙ) Για τη ρύθμιση της συγκέντρωσης της γλυκόζης  στο αίμα, το πάγκρεας εκκρίνει την ορμόνη ινσουλίνη η οποία φτάνοντας στα κύτταρα του οργανισμό μας προκαλεί την απορρόφηση, από αυτά, της γλυκόζης. Να απαντήσετε στις ερωτήσεις:

α) Σε ποιο κατηγορία αδένων κατατάσσεται το πάγκρεας; (2μ)

β) Ποια άλλα προϊόντα, εκτός από την ινσουλίνη, παράγει το πάγκρεας. Από ποια μοίρα του παγκρέατος εκκρίνεται καθένα; (4μ)

γ) Λαμβάνοντας υπόψη ότι η ινσουλίνη ανήκει στις πεπτιδικές ορμόνες, να περιγράψετε τον τρόπο με τον οποίο δρα στα κύτταρα «στόχους» της. (6μ)

· Γιατί τέτοια εμμονή με το πάγκρεας, όργανο που ανήκει στο πεπτικό σύστημα το οποίο είναι εκτός ύλης και ταυτόχρονα είναι αδένας-και οι αδένες είναι επίσης εκτός ύλης; Ενώ οι μαθητές διδάσκονται αναλυτικά δύο άλλους μεικτούς αδένες (ωοθήκες, όρχεις), επιλέγεται το πάγκρεας, το οποίο αναφέρεται ως παράδειγμα μεικτού αδένα στην εισαγωγή(!) σελ.10  .  Είναι σαν να ψάχνεις αφορμές να κρίνεις τους μαθητές ανεπαρκείς.

Θέμα 912

Δ) Οι πάσχοντες από σοβαρής μορφής αλλεργία ή από άσθμα χρειάζεται να λαμβάνουν αδρεναλίνη ή κορτιζόνη. Δεδομένου ότι η αδρεναλίνη ανήκει στις αμίνες, ενώ η κορτιζόνη ανήκει στις στεροειδείς ορμόνες να γράψετε ένα μικρό κείμενο στο οποίο να εξηγήσετε συνοπτικά:

I. Πού βρίσκονται οι υποδοχείς με τους οποίους συνδέεται κάθε μια από τις ορμόνες αυτές, ώστε οι ορμόνες να δρουν στα κύτταρα στόχους τους και

II. Για ποιο λόγο στα σοβαρά περιστατικά αλλεργίας που απαιτούν άμεση αντιμετώπιση, οι γιατροί χορηγούν στον ασθενή αδρεναλίνη και όχι κορτιζόνη. (12+13μ)

·  Πολλά θέματα εμφανίζουν εμμονή σχετικά με τον τρόπο δράσης των ορμονών όταν στις οδηγίες που δόθηκαν αρχικά αναφέρεται ρητά “να μη δοθεί έμφαση στον τρόπο δράσης των ορμονών αλλά στο ρόλο που επιτελούν μέσα από παραδείγματα”. Από πού γνωρίζουν οι μαθητές της Α λυκείου τί σημαίνει αμίνες και στεροειδείς όταν δεν έχουν διδαχτεί ούτε οργανική χημεία της Β λυκείου, ούτε Βιολογία Β λυκείου ώστε να γνωρίζουν τουλάχιστον το μόριο της χοληστερόλης, τα αμινοξέα και τον πεπτιδικό δεσμό. Από πού γνωρίζουν τη διαφορά πεπτιδικής, αμινικής και στεροειδούς ορμόνης για να τους ορίσουμε 4ο θέμα στις εξετάσεις; Από πού γνωρίζουν τι σημαίνει λιποδιαλυτή ορμόνη. Α, ναι… αποστήθιση του πίνακα της παραγράφου σελ. 192 και τέλος.

Θέμα 893

ΒI)  β) Τι κάνει ο μαιευτήρας μόλις διαπιστώσει ότι το μωρό αναπνέει κανονικά;

·         Στο βιβλίο σελ 218 υπάρχει η εξής φράση: “Το υπόλοιπο σώμα του νεογνού βγαίνει εύκολα. Μόλις το νεογνό αρχίσει να αναπνέει κανονικά, ο γιατρός δένει και κόβει τον ομφάλιο λώρο”. Γιατί τίθεται στα παιδιά έτσι το ερώτημα, δηλαδή αν ο μαιευτήρας διαπιστώσει ότι δεν αναπνέει κανονικά δεν κόβει τον ομφάλιο λώρο; Αποστήθιση βλ σελ 218

Β ΙΙ) Όταν εισάγουμε την τροφή στο στόμα μας οι σιελογόνοι αδένες εκκρίνουν σάλιο προκειμένου να αρχίσει η διαδικασία της πέψης και να διευκολυνθεί η κατάποση της τροφής. Όμως και στο εσωτερικό του γαστρεντερικού σωλήνα υπάρχουν αδένες που συμμετέχουν στη λειτουργία του πεπτικού συστήματος μας, με την παραγωγή βλέννας. Να απαντήσετε στις ερωτήσεις:

α) Οι αδένες που παράγουν σάλιο και οι αδένες που παράγουν βλέννα, σε ποια κατηγορία αδένων ανήκουν; Από τι είδος ιστό αποτελούνται; (4μ)

β) Ποια είναι η διαφορά μεταξύ των αδένων του ερωτήματος α., ως προς τον αριθμό των κυττάρων που τους αποτελούν; (3μ)

γ) Στη λειτουργία του πεπτικού μας συστήματος, εκτός από τους σιελογόνους και τους βλεννογόνους αδένες συμμετέχει και το πάγκρεας παράγοντας ένα υγρό. Πώς ονομάζεται το υγρό αυτό; Πού εκκρίνεται; Πώς χαρακτηρίζεται η μοίρα του παγκρέατος που το εκκρίνει; (6μ)

·         Κι αν γλίτωσες από το πάγκρεας στον αριθμό 1414 έρχεται το 893. Στη σελίδα 9 αναφέρει πως οι σιελογόνοι αποτελούνται από πολλά κύτταρα ενώ τα βλεννογόνα κύτταρα του γαστρεντερικού σωλήνα είναι αδένες του ενός κυττάρου. Κάποιος συνάδελφος βρήκε αυτήν την μία γραμμή τόσο σημαντική ώστε να πρέπει να τη θυμάται κάποιος τελειώνοντας τη βιολογία της Α λυκείου (αν είναι ένα ή πολλά τα κύτταρα) και να συνεχίζει με το πεπτικό και το πάγκρεας που ως γνωστόν το πεπτικό σύστημα ήταν εκτός ύλης. Αποτελεί πρωτεύων διδακτικό στόχο “ο μαθητής να διακρίνει αν οι σιελογόνοι αδένες ή τα βλεννογόνα κύτταρα αποτελούνται από ένα ή από πολλά κύτταρα; Να διακρίνουν δηλαδή τον αριθμό των κυττάρων”; Όσον αφορά το παγκρεατικό υγρό που εκκρίνεται στο δωδεκαδάκτυλο σελ.12 αφορά την πέψη που είναι εκτός ύλης.

Θέμα 881

ΒΙΙ β) Για ποιο λόγο το πάγκρεας χαρακτηρίζεται μεικτός Αδένας; Ποιες ουσίες παράγει; Από αυτές ποιες ανήκουν στις ορμόνες; (6μ).

γ) Πώς ονομάζονται οι αδένες που παράγουν το σάλιο; Σε ποια κατηγορία αδένων ανήκουν; Τι ισχύει αναφορικά με τον αριθμό των κυττάρων που τους αποτελούν;

·         Τελικά ο σημαντικότερος μεικτός αδένας που ζητάμε στα παιδιά να μάθουν είναι το πάγκρεας καθώς και ο αριθμός κυττάρων των σιελογόνων.

Δ) Παίρνοντας ως παράδειγμα την κατασκευή του οφθαλμικού βολβού να συντάξετε ένα μικρό κείμενο στο οποίο:

I. Να αναφέρονται οι 3 χιτώνες από τους οποίους αποτελείται ο οφθαλμικός βολβός, και το ποιος  ή ποιοι από αυτούς περιέχουν χρωστικές.

II. Να εξηγείτε το ρόλο των χρωστικών του προηγούμενου ερωτήματος και το πώς η κατασκευή του οφθαλμικού βολβού επιτραπεί τη διέλευση του φωτός, ώστε να διεγείρονται τα φωτοϋποδεκτικά κύτταρα. (12+13μ)

·         Κάτι τέτοιες ερωτήσεις σε κάνουν να ξανακοιτάς την ύλη γιατί σκέφτεσαι πως έχεις κάνεις λάθος. Ο ρόλος της διαθλαστικής συσκευής του ματιού για τη διέλευση του φωτός, ο έλεγχος της έντασης του εισερχόμενου φωτός και η βιοχημεία της όρασης, όπου αναλύεται ο ρόλος των χρωστικών του αμφιβληστροειδούς χιτώνα, είναι εκτός ύλης (σελ.175 και 178). Να θυμάσαι όμως ότι σε δυο χιτώνες του ματιού και στον χοριοειδή και στον αμφιβληστροειδή υπάρχουν χρωστικές. Κι αν θυμάσαι μόνο τον αμφιβληστροειδή που είναι το λογικό, χάνεις τον χοριοειδή. Και αφού ο ρόλος των χρωστικών του αμφιβληστροειδούς είναι εκτός ύλης σε ρωτά για τις χρωστικές του χοριοειδούς που απορροφούν τις ακτίνες εμποδίζοντας την ανάκλαση τους (σελ173). Και τελικά ποια ακριβώς είναι η απάντηση στο 4ΙΙ; Μάλλον όλη η δομή του οφθαλμικού βολβού. Αλλά φυσικά αυτό δεν είναι αποστήθιση….

Θέμα 7615

ΒΙ). Η ικανότητα να διατηρούμε την ισορροπία μας οφείλεται στην ύπαρξη των ακουστικών ακρολοφιών και των ακουστικών κηλίδων που βρίσκονται στο αυτί μας. Να απαντήσετε στις ερωτήσεις: α) Από τι αποτελείται μια ακουστική κηλίδα; (3μ) β) Από τι αποτελείται μια ακουστική ακρολοφία; (3μ) γ) Τι συμβαίνει στις ακουστικές κηλίδες ώστε να παράγουν νευρικές ώσεις, όποτε κάμπτουμε το κεφάλι μας; (3μ) δ) Τι συμβαίνει στις ακουστικός ακρολοφίες ώστε να παράγουν νευρικές ώσεις, όποτε περιστρέφουμε το κεφάλι μας; (3μ)

·         Το θέμα ζητά από τους μαθητές να περιγράψουν τη δομή των ακουστικών κηλίδων και των ακρολοφιών, καθώς και τον τρόπο που παράγεται νευρική ώση στην κάμψη και την περιστροφή της κεφαλής!!! Οι μαθητές γνωρίζουν ότι είναι οι υποδοχείς της ισορροπίας, γνωρίζουν που βρίσκονται αντίστοιχα, γνωρίζουν ότι στέλνουν μηνύματα στην παρεγκεφαλίδα και αντ’αυτού τους ζητάνε λεπτομέρειες επί της δομής και της ανατομίας ενώ στις οδηγίες αναφέρεται ρητά “να  μη δοθεί έμφαση στις λεπτομέρειες της ανατομίας των αισθητηρίων οργάνων…”

Θέμα 890

ΒΙ) Στους αδένες του ανθρώπινου οργανισμό περιλαμβάνονται: Οι σιελογόνοι αδένες, οι ωοθήκες, οι βολβουρηθραίοι αδένες, η υπόφυση, οι ιδρωτοποιοί αδένες. Να απαντήσετε στις ερωτήσεις:

α) Ποιος/οι από τους, παραπάνω, αναφερόμενους αδένες εκκρίνουν τα προϊόντα τους μόνο στο αίμα; (3μ);

β) Ποιος/οι από τους αναφερόμενους αδένες εκκρίνουν το προϊόν τους στην επιφάνεια του δέρματος; (43μ)

γ) Ποιος/οι από τους αναφερόμενους αδένες εκκρίνουν το προϊόν τους μόνο σε εσωτερικές κοιλότητες του σώματος μας; (3μ)

δ) Ποιος/οι από τους αναφερόμενους αδένες εκκρίνουν μερικά προϊόντα τους στο αίμα και άλλα σε κοιλότητες του σώματος μας; (3μ)

·         Παρόλο που κρίθηκε ότι το κεφάλαιο οι αδένες είναι εκτός ύλης, κάποιος συνάδελφος επέλεξε όλους τους αδένες που αναφέρονται σκόρπια στην ύλη και διατύπωσε τις ερωτήσεις άστοχα με σκοπό να μπερδέψει τους μαθητές που ακόμα και αν έχουν κατανοήσει ποιοι είναι ενδοκρινείς, ποιοι εξωκρινείς και ποιοι μεικτοί είναι δυνατόν να μπερδευτούν. Οι βολβουρηθραίοι είναι σαφέστατα εμμονή στις λεπτομέρειες της δομής του αναπαραγωγικού του άντρα και είναι υπερβολή να τους ζητάμε από τους μαθητές στο τέλος.

Θέμα 1419

ΒΙ) Στην κίνηση  που εκτελούν τα οστά στις διαρθρώσεις, λόγω της δύναμης που τους ασκούν οι μύες, σημαντικό ρόλο παίξουν διάφορες μορφές συνδετικού ιστού, αλλά και ο χόνδρινος ιστός. Να απαντήσετε στις ερωτήσεις:

α) Ποιο τμήμα της διάρθρωσης που αποτελείται από συνδετικό ιστό καθορίζει την κατεύθυνση των κινήσεων; Τι μορφή έχει; Σε ποιο από τα μέρη της διάρθρωσης ανήκει; (3μ)

γ) Ποιο τμήμα της διάρθρωσης που αποτελείται από χόνδρινο ιστό, αυξάνει το μέγεθος της αρθρικής επιφάνειας; Τι μορφή έχει; Σε ποιο από τα μέρη της διάρθρωσης ανήκει; (3μ)

δ) Ποιο τμήμα της διάρθρωσης που αποτελείται από χόνδρο έχει μορφή πλάκας; Ποια είναι η σημασία του; Σε ποιο από τα μέρη της διάρθρωσης ανήκει; (4μ)

·         Ποια σημασία έχει στο τέλος της χρονιάς ο μαθητής να θυμάται απέξω ποια είναι τα επικουρικά μέρη μιας διάρθρωσης και τι μορφή έχουν; Το αν είναι ταινίες, δακτύλιοι ή πλάκες τι άλλο εξυπηρετεί εκτός από την ωμή αποστήθιση; Οι οδηγίες μάταια ανέφεραν ” να μη γίνει εκτενής αναφορά στη δομή των αρθρώσεων, αλλά θα μπορούσε να δοθεί έμφαση στους τραυματισμούς των αρθρώσεων”

·         Στο Δ θέμα ζητά τον λοβό των ημισφαιρίων στον οποίο καταλήγουν νευρικές ώσεις της αισθητικής οδού. Αναφέρονται στη σελίδα 173 σε μία γραμμή, όταν οι λοβοί των ημισφαιρίων περιγράφονται στην παράγραφο “λειτουργικές περιοχές του εγκεφάλου” σελ. 155 που έχουν οριστεί ως ΕΚΤΟΣ ΥΛΗΣ!!!! Αν ο νομοθέτης έχει θέσει εκτός ύλης την παράγραφο που αναλύονται οι λοβοί και τα σχήματα όπου αναπαριστώνται για πιο λόγο να υπάρχει ερώτημα με τους λοβούς απλά επειδή βρίσκονται διάσπαρτοι σε άλλες σελίδες;

Και που θα οδηγήσει τελικά η λειτουργία της Τράπεζας Θεμάτων;

–          Να τρέξουν οι μαθητές στα κοντινά φροντιστήρια-οσοι έχουν τη δυνατότητα- για να τους δώσει τις λύσεις των θεμάτων

–          Να κοπούν πολλοί (και μάλιστα δυσανάλογα πολλοί στη Βιολογία) για να διακόψουν το λύκειο και να αποθαρρυνθούν οι απόφοιτοι του γυμνασίου να συνεχίσουν στο λύκειο, εξάλλου υπάρχουν και τα ΙΕΚ και οι σχολές κατάρτισης, «το λύκειο δεν είναι για όλους… και πρέπει να είναι μικρό κι ευέλικτο»

–          Να καταρρακωθεί το κύρος του καθηγητή και να διαρρηχθεί η εμπιστοσύνης με τους μαθητές. Ο καθηγητής που ακολούθησε τις οδηγίες «όχι στις λεπτομέρειες», που έτρεχε για να καλύψει την ύλη, θα κριθεί «ανεπαρκής» διότι οι λεπτομέρειες που δεν δίδαξε στους μαθητές  «έπεσαν» τελικά στις εξετάσεις. Και έρχεται και η «αξιολόγηση»….

–          Την επόμενη σχολική χρονιά οι διδάσκοντες τη Βιολογία να λύνουν μόνο θέματα της τράπεζας και να προτρέπουν τους μαθητές να μάθουν το βιβλίο «απέξω», μετατρέποντας ένα χρήσιμο και ευχάριστο μάθημα σε μαθητικό εφιάλτη.

Ένα σχόλιο για εκείνους τους συνάδελφους  καθηγητές Βιολογίας -αρμόδιους που έκριναν πως αυτά τα θέματα είναι κατάλληλα για μαθητές Α λυκείου:  αν συναισθάνονται την ευθύνη απέναντι στους μαθητές και τους διδάσκοντες ας μην τους μετατρέπουν σε πειραματόζωα και ας μην υποθηκεύουν το μέλλον της διδασκαλίας της Βιολογίας στο λύκειο.

Τέλος, οι διδάσκοντες της Βιολογίας, αυτοί που δίνουμε καθημερινά τη μάχη της μόρφωσης των παιδιών μέσα στη σχολική αίθουσα, πρέπει να διατρανώσουμε με κάθε τρόπο την αντίθεσή μας στη λειτουργία της Τράπεζα Θεμάτων, τουλάχιστον για φέτος. Το χρωστάμε στους μαθητές και τους εαυτούς μας.

* Ο Απόστολος Παπασπύρου και η Ελευθερία Νικολούζου είναι βιολόγοι καθηγητές Β’θμιας εκπαίδευσης